شهرستان اهر با وسعت ۳۰۷۴ کیلومتر مربع (۶.۷ درصد مساحت استان) در ۱۱۰ کیلومتری تبریز واقع شده است. این شهرستان از سمت شمال با شهرستان‌های هوراند و کلیبر، از سمت شرق با استان اردبیل، از سمت غرب با شهرستان ورزقان و از سمت جنوب با شهرستان هریس هم‌مرز است.

تاریخچه شهرستان اهر

سرزمین‌ اهر دارای‌ گذشته‌ای‌ دور است‌. سنگ‌ نبشته اورارتویى‌، بر دامنه کوه‌ زاغى‌ واقع‌ در شمال‌ روستای‌ سقین‌دل‌، در نزدیکى‌ اهر و نیز بقایای‌ دژهای‌ ساسانى‌ در این‌ منطقه گواه‌ این‌ ادعاست‌، در حدود العالم‌، اهر قصبه میمد (میمند) معرفى‌ شده‌ است‌. در اواخر سده ۶ و اوایل‌ سده ۷ ق‌، اهر مدتى‌ تختگاه‌ ملوک پیشتکین‌ بود. در دوره صفویه‌، اهر به‌ سبب‌ وجود بارگاه‌ شیخ‌ شهاب‌الدین‌ اهری‌ در آن‌جا، مورد توجه‌ شاهان‌ صفوی‌ قرار داشت و مدتى‌ نیز حاکم‌نشین‌ قره‌داغ‌ شمرده‌ مى‌شد. در دوره قاجاریه‌ و جنگ‌ نخست‌ ایران‌ با روسیه، اهر مدتى‌ مرکز فرماندهى‌ عباس‌ میرزا بر ضد قوای‌ روسیه‌ بود. در شهریور ۱۳۲۰ش‌، شهر اهر و شهرهای‌ دیگر آذربایجان‌، مورد حمله هوایى‌ نیروهای‌ شوروی‌ قرار گرفت‌ و عده‌ای‌ از مردم‌ اهر در این‌ حمله‌ کشته‌ شدند.

آب و هوای شهرستان اهر

شهرستان اهر در یک منطقه کوهستانی قرار گرفته و مشخصه اصلی آن، رشته کوه قره‌داغ است که قلل مرتفع آن چهره کوهستانی به شهرستان داده است. این شهرستان در میان ارتفاعات مهمی چون قلعه دختر به ارتفاع ۱۲۶۶ متر و کوه تاریخی معروف هشت سر با ارتفاع ۲۵۳۶ متر محصور شده و دامنه ارتفاعات مزبور از جهات شمال و جنوب و غرب تا هوراند کشیده شده است. پست‌ترین نقطه، بخش کناره‌های رودخانه قره‌سو که در قسمت شرقی شهرستان واقع و محل کشت و زرع انواع محصولات باغی و زراعی است.

نقاط دیدنی و تاریخی شهرستان اهر

شهرستان اهر با توجه به منطقه زیبای ارسباران و آب و هوای مطبوع دارای جاذبه‌های طبیعی بسیار زیبایی است که نگاه هر بیننده‌ای را محو خود می‌کند. همچنین تاریخ کهن و بسیار باشکوه منطقه یادگارهای بسیار زیادی را برای ما به‌یادگار گذاشته است که از جمله مناطق طبیعی گردشگری و تاریخی اهر می‌توان به: سد ستارخان اهر، منطقه گردشگری هوراند، پارک ملی کنتال، کوه کمتال یا کنتال، ارتفاعات قوشاداغ و تالاب قوچ گلی اهر، قلعه پشتاب و قلعه پیشتو اهر، قلعه نودوز یا نقدوز اهر، مقبره و موزه شیخ شهاب‌ الدین اهری، خانه دکتر قاسم اهری، سنگ نبشته سقندل، مسجد جامع اهر، قلعه جوشین و… اشاره نمود.

پارک ملی کنتال، کوه کمتال یا کنتال

کوهستان کمتال از مهم‌ترین کوه‌های ارسباران است. این کوه ۳۱۰۰ متر ارتفاع دارد. کوه کمتال یا کنتال در شمالی‌ترین نقطه آذربایجان درفاصله ۱۸۰ کیلومتری تبریز واقع در مسیر جاده جلفا به خدافرین بعد از شهر سیه‌رود و در کنار روستای نوجه مهر (میجمیر) که زیارتگاه سید محمدآقا در آن روستا است واقع شده است. این کوه از نوع کوه‌های سنگی است. تندی دامنه‌ها و صعب العبور بودن آن،‌ از ویژگی‌های آن است. در بعضی از نقشه‌های جغرافیایی، آن کوه را (کیامکی) نیز نوشته‌اند. کوه کمتال از جمله کوه‌های ارسباران است که در حد فاصل مرز ایران و ارمنستان و حاشیه رود ارس واقع شده و دارای دره‌های متعددی است. دارای دره‌های زیادی از جمله دره جرجن، دره رودخانه دستجرد (مسیر شکاربانی)، دره تخته بولاخ (مسیر عمومی)، دره انجیرلیخ، دره جهنم، دره فرخ، دره شفلی و دره‌های دیگری است.

اغلب علاقه‌مندان به کوه و کوهنوردی مایل هستند از نزدیک آن را ببینند که این علاقه ناشی از طبیعت و چشم‌اندازهای زیبای این منطقه است. این کوه دارای مسیر صعود جذاب و سرسبز در اردیبهشت ماه است. چشمه تخته‌بلاغ با آب گوارا و خنک بعد از دو ساعت و نیم صعود به طرف قله، خستگی از تن کوهنوردان به در کرده و روح آدمی را با نشاط می‌کند. مسیر چشمه تا قله یک و نیم ساعت است که جمع مسیر صعود، چهار ساعت می‌شود. سه ساعت هم مسیر برگشت طول می‌کشد که جمعا هفت ساعت با پای معمولی خواهد بود. از قله با صفای کمتال شاهد جاری شدن رود ارس و برف‌های کوه‌هایی چون کمچی خواهید بود.

کوه کمتال منطقه بی‌همتای حیوانات وحشی و گیاهان گران‌بهای کوهستانی نیز هست؛ همانند قوچ‌کوهی و بزکوهی که وجود این دو نوع گونه معروف، گونه‌های حیوانات درنده را به آن منطقه سرازیر ساخته است، از جمله گرگ و پلنگ و گویا اخیرا یک قلاده ببر در آن‌جا دیده شده است. وقتی حضور حیوانات وحشی سرآمد در آن زیستگاه پرخیر و برکت به عین است، آن وقت حتماً که حضور چند گونه خرس در آن خزانه زیست نیز بی‌تردید خواهد بود.‏

همچنین یک نوع درخت ارزشمند به صورت پراکنده فضای عمومی آن کوه را پوشانیده که اگر چه شبیه به کاج است، اما نام محلی آن (آردیج) است و چوب پردوام و محکمی دارد. همچنین در کوه کمتال نوعی لاله وحشی به فراوانی وجود دارد که همانند طلای سرخ است. اما هزار افسوس که مسافران کوه پیازک آن لاله کمیاب را از سینه زخمی زمین خارج ساخته و خزانه خاک را به یغما می‌برند.‏

در دامنه شرقی کمتال امامزاده سیدممد نمایان است که از همان سمت مسیر صعود با دو ایستگاه اصلی (ایستگاه چشمه و قله) در پیش رو است. از لبه جاده آسفالت تا چشمه آب مسیر، شیب ملایم اما با فاصله زیاد کشیده شده است، اما بعد از چشمه آب مسیر صعود در هر صد قدم تندتر و شیب‌تر می‌شود که هر چه به قله نزدیکتر می‌شویم شیبی مسیر دشوارتر می‌شود که گاها به ۲۵ درجه می‌رسد و حالت دیوار خمیده را دارا می‌شود که فشار مضاعف به زانوها و قلب انسان وارد می‌کند و برای همین منظور کمتال‌داغی جزو کوه‌های سنگین آذربایجان برای صعود ارتفاع شناخته می‌شود.‏

کمتال‌داغی هر چند که تابع شرایط آب و هوایی کوهستانی است اما تابستان‌های گرم بر آن حکمفرما است و تاکنون برف زمستانی در پایان فروردین ماه بر فراز آن باقی نمانده است.‏

قلعه پشتاب و قلعه پیشتو اهر

قلعه پشتاب که قلعه پیشتو، پشتو و پیشتاب هم نامیده ‌می‌شود، یکی از دژهای کهن در شهرستان اهر استان آذربایجان‌شرقی ایران است. قلعه پشتاب بر روی یکی از کوه‌های بلند به نام هشته سر، در ۱۲ کیلومتری هوراند و ۵۰ کیلومتری شمال‌شرقی اهر واقع شده ‌است. به عبارتی در روستای پیشتاب از توابع بخش هوراند در ارتفاع ۳۰۰۰ متری ساخته شده و آثاری چون پلکان و اتاقک‌های کنده شده بر سنگ از بقایای آن است.

حصارهای آن بسیار مرتفع و صخره‌ای بوده و دور تا دورش را پرتگاه‌های عمیق احاطه کرده است. این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد. معبری از سمت شمال با ۲۲۰ پله سنگی و در سه سمت دیگر آن پرتگاه‌های مخوفی دیده می‌‌شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته ‌است. در ساخت دیوارهای قلعه پشتو از سنگ‌های لاشه‌ای، ملات گل رس، ساروج و تعدادی آجر استفاده شده که دیرینگی آن به دوره‌های اشکانی و ساسانی می‌رسد.

این قلعه دارای آب‌انبار‌های متعددی است که بیشتر آن‌ها در سمت شمال و درون صخره‌ها کنده‌کاری شده‌‌اند.

از محل این دژ، قلعه قهقهه و دره رود قره‌سو که از پای آن می‌گذرد، دیده می‌‌شود. غالب دژهای منطقه ارسباران از یکدیگر قابل رویت هستند و احتمالا این دژها در ادواری و از جمله دوره جنبش خرم‌دینان آذربایجان که به احتمال قوی در تصرف آنان بوده‌اند به واسطه علایم آتش‌های شبانه با همدیگر ارتباط پیدا می‌کردند.

در اطراف این قلعه طبیعت بسیار زیبا و نابی را می‌توان مشاهده کرد. جنگل‌های پراکنده با گیاهان متعدد که طبیعت این منطقه را دوچندان می‌کنند. همچنین در دامنه قلعه، حیوانات وحشی نیز زندگی می‌کنند؛ به خصوص خرس قهوه‌ای (آیی) و هر از گاهی هم از دامنه کوه پایین آمده و سری به روستاها هم می‌زنند؛ به خصوص روستای جابان!

قلعه پشتاب یا همان قلعه پیشتو در آذرماه سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

قلعه نودوز یا نقدوز اهر

قلعه نودوز یا نقدوز که به قلعه داغ نیز معروف است یکی از قلعه‌های تاریخی منطقه ارسباران است که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر اهر در روستای نقدوز محلی بین اهر و مشگین‌شهر و در گردنه‌ای معروف به نودوز، برفراز قله کوهی مرتفع، مشرف بر رودخانه اهرچای واقع شده است. ورود به آن فقط از یال شمالی کوه امکان‌پذیر است. ارتفاع برج این قلعه ۱۱ متر است که با سنگ‌های تراش خورده رسوبی به رنگ‌های آجری و زرد و ملات گچ و آهک بنا شده است.

اغلب برج‌ها و دیواره‌ها با تکیه بر بدنه سنگی کوه استوار شده‌اند و امکان نقب زنی به داخل قلعه را به حداقل رسانده‌اند. قسمت بالای دیواره‌ها با خشت و گل ساخته شده که به مرور زمان از بین رفته و چندین متر از ارتفاع آن کم شده است.

قدمت این قلعه را که برای مقاصد نظامی ساخته‌اند و بر کوهستان‌های اطراف خود تسلط کافی دارد ظاهرا منسوب به دوره ساسانی می‌دانند.قلعه دارای دو برج و یک دیوار مدور است که دو برج را به یکدیگر متصل می‌کند و در زیر آن برج دیگری واقع بوده که قسمت‌هایی از آن خراب شده و از بین رفته است.

در دوره اسلامی و احتمالا اوایل اسلام بر فراز قلعه تاسیسات دیگری ساخته شده که از خشت خام است. وجود باران‌های مداوم، خشت‌های گلی را فرسوده و از بین برده است و تنها اثری از آن‌ها باقی مانده است. قلعه فقط در بخشی که به جاده و گردنه مشرف است، تاسیساتی دارد. طرف دیگر آن دره بسیار عمیق و وحشتناکی است که راه به جایی ندارد.

قلعه داغ (قلعه نودوز) در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۴۵ با شمارهه ثبت ۶۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، اما متاسفانه به جهت عدم رسیدگی و مرمت و بازسازی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در حال تخریب است.

مقبره و موزه شیخ شهاب‌الدین اهری

مجموعه فرهنگی تاریخی شیخ شهاب‌الدین اهری به‌عنوان تنها موزه ادب و عرفان کشور، یکی از جاذبه‌های تاریخی اهر در استان آذربایجان‌شرقی است که در جنوب شهرستان اهر واقع شده است. این بنا خانقاه و مدفن شیخ شهاب‌الدین، عارف قرن ۷ هجری قمری است. مقبره و موزه ادب و عرفان در داخل بوستانی به همین نام برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی آماده شده است.

این مجموعه در دوره صفویه و به احتمال زیاد در روزگار شاه عباس اول بر مزار شیخ شهاب‌الدین اهری، در شهر اهر ساخته شده اما آثاری از دوره‌های قبل (دوره ایلخانی) در آن وجود دارد. آثار شامل قسمت‌های مختفلی چون خانقاه، چینی‌خانه‌ها، صحن، ایوانی بلند، مناره‌ها و غرفه‌های متعدد هستند. همچنین در این بنا از الحاقات دوره صفوی (کاشیکاری ایوان‌ها) به چشم می‌خورد.

موزه شیخ شهاب‌الدین اهری

موزه منحصربه‌فرد «ادب و عرفان» در جوار مزار شیخ شهاب‌الدین اهری قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۴ شمسی در تالار اصلی بنای تاریخی بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری تاسیس شد و بخشی از آثار فرهنگی مربوط به ادب و عرفان کشور و آذربایجان در آن گردآوری شده است.

موزه ادب و عرفان از موزه‌های تخصصی ایران در نوع خود محسوب می‌شود و از این حیث برای محققان این عرصه بدیع و در نوع خود جالب و دیدنی است. در این موزه، آثار ادبی و عرفانی جالبی از دوره‌های تاریخی صفوی تا قاجاریه گردآوری و برای بازدید عرضه شده است.

خانه دکتر قاسم اهری

خانه دکتر قاسم اهری واقع در خیابان حزب الله از قدیمی‌ترین خانه‌های موجود در اهر است. این بنا دارای سرسرا و اتاق‌های متعدد است. زیباترین قسمت بنا نورگیرها و تزیینات داخل آن است. این خانه تاریخی در اهر که از دوره قاجار به جا مانده و همچون کوشکی در داخل باغ بزرگی قرار دارد و دارای طنبی بزرگ با پنجره‌های زیبای اروسی و شومینه‌ای نقاشی شده است که با ۲ ورودی در طرفین به صورت قرینه احداث گردیده است. البته گفتنی است پوسته نمای کنونی مربوط به دوره رضاخان است و هم اکنون اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دبیرخانه ستاد دایمی تسهیلات سفر شهرستان اهر در آن مکان مستقر است.

در سال ۸۴ پارکی به نام پارک دکتر قاسم اهری در مقابل این بنا توسط شهرداری احداث گردیده و مورد بهره‌برداری است .

دکتر قاسم اهری از رجال سیاسی دوره رضاخان بوده است. این خانه در دوره‌های گذشته شاهد حضور رضاخان، محمدرضا پهلوی و دکتر اقبال نخست وزیر دولت وقت بوده است.

بنا خود در دوره قاجاریه ساخته شده اما پوسته نمای کنونی مربوط به دوره رضاخان است و علاوه بر خود این بنا، باغ پیرامون آن نیز با داشتن درختان قدیمی و تنومند دارای ارزش خاصی است.

سنگ نبشته سیقین دل

سنگ نبشته سیقین دل در سینه کوهی به نام زاغی یا قیه در سه کیلومتری سمت شرقی ورزقان از توابع اهر قرار دارد. به عبارتی روستای سقندل در ۷ کیلومتری شرق شهرستان ورزقان، در مسیر جاده اهر ورزقان واقع شده و کتیبه میخی اورارتویی در سه کیلومتری این روستا بر دامنه کوه زاغی بر سینه سنگی یکپارچه و مرتفع منقور است. قدمت قوم اورارتویی به سده پانزدهم تا سده ششم قبل از میلاد می‌رسد.

سمت جنوبی سنگ مزبور که به شکل هرم ناقص است را به صورت مستطیلی به طول ۱۱۶ سانتی‌متر و عرض ۵۷ سانتی‌متر صاف و صیقلی نموده و مشتمل بر ۱۰ سطر است. این کتیبه به ساردوی دوم (۳۳-۷۵۰ ق. م) پسر آرگیشتی اول تعلق دارد و در آن از حمله به ناحیه کوهستانی پولوآدری و گشودن ۲۱ دژ و تصرف ۴۵ یا ۴۴ شهر در یک روز سخن می‌رود که فرمان سردوری پسر ارگیشتی پادشاه اورارتویی را در ده سطر به خط میخی بر آن حک کرده‌اند.

مسجد جامع اهر

مسجد جامع اهر در کوچه مسجد جمعه این شهر واقع شده و منسوب به دوره سلجوقى و اتابکان است. این مسجد از نظر شیوه معمارى و تزیینات از مساجد بسیار زیباى استان آذربایجان‌شرقی است.

از ضمایم مسجد جامع اهر، لوح‌هایی بر بالای سردر و پایه سمت راست و ۵ گل مشروحه در لچک‌های سردر است. این مسجد ۲۱ گنبد دارد که در دوره‌های مختلف به تعداد آن‌ها افزوده شده است.

مسجد جامع اهر دارای صحن روباز، شبستانی با ستون های حجیم و کتیبه‌های تاریخی است. حیاط مسجد بدون درنظرگرفتن چندین اتاق در طرفین سردر، دارای ۱۰/۳۱ متر طول و ۵/۲۸ متر عرض است و در وسط آن، حوضی متناسب با ابعاد آن وجود دارد. در ورودی و کفشکن مسجد، در گوشه جنوب‌غربی حیاط واقع شده است. شبستان مسجد، فضایی وسیع و کم ارتفاع به طول ۶/۳۰، عرض ۱۶ و ارتفاع ۵ متر با احتساب گنبدها است.

پوشش ۲۱ گنبدی این شبستان، برروی چهارده پایه در وسط و چهارده نیم‌پایه در اضلاع شمالی و جنوبی قرار گرفته است. ستون‌ها ازحجم زیادی برخوردارند که تناسب مسجد را برهم زده است . تمام سطوح ستون‌ها و دیوارها سفیدکاری و تنها قسمت‌هایی از ازاره آن سیمان‌کاری شده است. فضای شبستان مسجد توسط دیوارهای جدا کننده‌ای به سه قسمت باکاربری‌های مختلف تقسیم شده است.

در ورودى مسجد طاق‌نماى آجرى و ازاره معمولى دارد. بر بالاى آن لوحه‌ها و در لچک‌هاى آن پنج گل نقش بسته است. سنگ نبشته بالاى سردر حاوى تاریخ بنا و نام بانى آن است.

این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۱۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه جوشین

قلعه جوشین در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان و ۶ کیلومتری روستای جوشین و ۳۰ کیلومتری غرب خاروانا در مرکز ناحیه تاریخی دیزمار ارسبارن و مابین روستای گال و جوشین به مرکزیت شهر باستانی خاروانا و در یک منطقه کوهستانی سخت‌گذر در بالای یک کوه مرتفع قرار گرفته ‌است.

ارتفاع قلعه جوشین از دریا در حدود ۱۸۰۰ متر است که از نظر ارتفاعی چندان ارزش کوه‌نوردی ندارد. بیشتر ارزش کوه‌نوردی آن به دلیل مسیر صعب‌العبور آن است. مسیر کوهپایه این قلعه نیاز به تجهیزات خاصی ندارد، اما از سایر جهات نیاز به صخره‌نوردی با تجهیزات کامل دارد. پله‌های ورودی این قلعه از سنگِ تراشیده شده ایجاد شده‌اند و همین طور به قوت خود باقی مانده‌اند.

از بقایای قلعه می‌توان دو صخره بزرگ در دو سوی شرق و غرب آن که احتمالا برای دیدبانی استفاده می‌شده است و حوضچه‌های حفر شده در داخل سنگ‌ها که برای ذخیره آب به کار می‌رفته و تعدادی گودال‌های کوچک استوانه‌ای را نام برد که محل استقرار مشعل بوده است. قلعه جوشین در زمان قدیم مرکز فرماندهی بوده است. در پایین قلعه محل سکونت نیروهای دفاعی آن مناطق قرار داشته است.

سوغات و صنایع دستی شهرستان اهر

وجود تنوع آب و هوایی و خاک حاصلخیز این منطقه، با تلاش مردمان زحمت‌کش و پرتلاش باعث شده میوه‌های خاصی پرورش یابد که از جمله می‌توان به گیلاس افیل، سیب قرمز، گردو، پرورش زنبورعسل، تولید لبنیات مرغوب (کره، خامه و ماست)، تخم‌مرغ محلی، رشته پلویی روستای دیزبین، شیرینی اهری، نان یوخا و نان یدی‌قات اشاره کرد.